Enkolpion (z Brodnicy)

Kontynuacja dyskusji w ramach komentarzy do artykułu "Rekonstrukcje"
maciej
Posty: 309
Rejestracja: 12 lut 2009, 15:15

Enkolpion (z Brodnicy)

Post autor: maciej »

Wyruszając na naszą wyprawę-pielgrzymkę do Ziemi Świętej poznaliśmy pierwszą (srebrną) wersję kopii brodnickiego enkolpionu. Niedawno powstała druga z brązu - poprzez materiał bliższa oryginałowi. Gdy w lipcu podczas Festynu Archeologicznego spotkaliśmy się z odkrywcą brodnickiego enkolpionu archeologiem Kazimierzem Grążawskim, natychmiast rozpoznał na mojej szyi srebrną kopię, upewniając mnie jak wielkie znaczenie ma dla niego enkolpion.
I dla nas również. Oryginał po raz pierwszy ujrzeliśmy podczas słynnej toruńskiej wystawy Templariusze. Historia i mit - w 2004 roku (podczas której z częścią z nas się poznaliśmy), a srebrne rekonstrukcje enkolpionu, które dziś nosimy, po powrocie z Ziemi Świętej zawierają proch z pól Hattinu i pył z zamków templariuszy. Rekonstrukcja z brązu mogłaby się chyba zostać naszą pamiątką ze Szlaku.

(tekst z art Kazimierza Grążawskiego )
Nazwa enkolpion ma źródłosłów grecki o oznacza dosłownie „na pierś" (zamiennie z określeniem pektorał - o łacińskim źródłosłowie). Przechowywano w nich relikwie świętych lub fragmenty tekstów biblijnych pisanych na pergaminie. Krzyżowe enkolpiony nosili zarówno papieże, biskupi ale i cesarze jak i kanonicy lub prałaci - traktowane one były jako znak dystynkcji. Wyrażały też formę wyznania wiary i prośbę o opiekę i ochronę przed złem (funkcja apotropeiczna) lub upamiętniały jakieś ważne wydarzenie, np. chrzest lub pielgrzymkę do miejsca świętego. W czasie powszechnych krucjat i pielgrzymek z okresu średniowiecza (szczególnie XII-XIII w.), często nabywano je jako widoczny znak odbytej podróży do Ziemi Świętej.
W ramach badań archeologiczno -architektonicznych prowadzonych na terenie zamku krzyżackiego w Brodnicy przez autora mniejszego komunikatu w latach 1992-1997 dokonano szeregu istotnych odkryć między innymi; dwóch pieców typu hypokaustycznego, kanałów grzewczych oraz odkopano całą, kamienną cembrowinę studni wraz z jej drewnianym filtrem posadowionym na dnie w strefie uwodnionej. Pozyskano tamże bogaty zespół zabytków dotyczących kultury materialnej mieszkańców zamku, datowany na okres XIV - XIX w 4.
Enkolpion, którego przedmiotem jest mniejszy szkic znaleziony został w 1994 r. w północnym skrzydle zamku , w wypełnisku piwnicy, na głębokości około 195 cm, w warstwie rumowiskowej (datowanej na XIV w.) bezpośrednio nad odkrytym poniżej wspomnianym piecem typu hypokaustum datowanym na XTV wiek. Jest to relikwiarz w formie otwartego krzyża, odlanego z brązu, zaopatrzonego (zachował się tylko awers) w uszka do zawieszania na piersiach oraz nisze do przechowywania relikwii. Jego wymiary: 9,5 x 6 cm (wraz z parą uszek wysokich na £ mm) sytuują go w rzędzie większych egzemplarzy tego typu zabytków.
Takie enkolpiony odlewano najczęściej w dwuczęściowych składanych formach kamiennych wykonanych z łupku bądź wapienia lub kamienia litograficznego, z wydrążonym negatywem dekoracji. Enkolpion z zamku krzyżackiego w Brodnicy zaliczyć możemy pod względem technologiczno-typologicznym do tzw. enkolpionów reliefowych typu I wg E. Gródek-Kruk5. Ma on kształt zbliżony do krzyża typu palestyńskiego (łacińskiego) z rozszerzającymi się ramionami oraz dwoma wypustkami w miejscach złączeń ramienia poprzecznego z pionowym. Ikonografia przedstawionego na nim wyobrażenia ma formę rytu (być może wypełnianego techniką nielło) przedstawiającego w centralnym miejscu postać Chrystusa Ukrzyżowanego w przepasce okrywającej biodra i spływającej do kolan. Nogi Chrystusa są poste zaś głowa otoczona jest nimbem i lekko przechylona na prawe ramię. Na zakończeniach poprzecznych ramion krzyża umieszczone są popiersia Marii w nimbie (po prawej) oraz św. Jana Ewangelisty (po lewej), ujęte en face. Ponad głową Chrystusa znajduje się symboliczny znak krzyża (zamiast występującego tu zazwyczaj titulusa) a nad nim znaki słońca (koło) r księżyca (półksiężyc). Motyw słońca w scenie Ukrzyżowania jest w sztuce chrześcijańskiej nawiązaniem do Ewangelii (Mt. 27,115,33, Łk 23,44) oraz jednego z proroctw Starego Testamentu (Amos 8,9). Umieszczenie słońca obok księżyca można interpretować jako chęć utrzymania symetrii kompozycji lub widzieć W obu znakach symbole Starego i Nowego Testamentu. Księżyc staje się jasny gdy padnie na niego światło słońca. Nie da się zatem zrozumieć przesłania Nowego bez znajomości Starego Testamentu (św. Augustyn). W symbolice chrześcijańskiej Słońce to Chrystus. Wczesny Kościół skierował rzymski kult słońca na osobę Chrystusa widząc w słońcu symbol zmartwychwstania i sprawiedliwości „I wzejdzie wam, bojącym się imienia mego, słońce sprawiedliwości "(Malachiasz 4,2). Księżyc natomiast to atrybut Kościoła odbijającego światło Chrystusowe.
Brodnicki enkolpion wykazuje cechy sztuki prowincjonałno-bizantyjskiej, Wskazuje na to tak kształt krzyża oraz stylistyka programu ikonograficznego . Jak dotąd nie ma on bliższych analogii wśród znalezionych w Polsce tego typu zabytków (ponad 50 egzemplarzy). Pewne analogie co do kształtu krzyża odnajdujemy np. w znaleziskach z Moraw - Mikulcice, Kusi, czy Bułgarii) datowane na początek XII wieku l ćwierć XII oraz l połowę XIII wieku Enkolpion brodnicki możemy wstępnie datować na ok połowę XIII w. Kierowano się tu nie tylko treścią ikonograficzną ale także techniką i stylistyką wykonania zabytku. Trudno na obecnym etapie studiów przesądzić, czy brodnicki egzemplarz był inkrustowany w miejscach rytego rysunku postaci i znaków symbolicznych. Również nie wiadomo, czy pierwotnie zawierał on relikwie (?). Można przyjąć hipotezę, iż jest to pierwszy (lub jeden z pierwszych) egzemplarz enkolpionu typu palestyńskiego znaleziony na ziemiach polskich. Być może był on własnością jednego z dostojników zakonnych lub rycerzy świeckich (najemnych krzyżackich) przywieziony został jako pamiątka (dewocjonaliat) z odbytej pielgrzymki lub krucjaty do Ziemi Świętej. Brak tego typu znalezisk sugerować może ograniczoność ruchu pielgrzymkowego do Palestyny z naszych terenów oraz obszarów państwa Zakonu Krzyżackiego, Wedle panującego ideologiczno-duchowego uzasadnienia cała kampania krzyżacka na Prusy traktowana była jako jedna wielka krucjata, zwalniająca ich z obowiązku odbywania wypraw do Ziemi Świętej. Warto w tym miejscu nadmienić, iż w średniowieczu kościele w parafialnym w Brodnicy znajdowała się kaplica św. Krzyża z relikwiami tegoż gdzie podobnie jak do kaplic na zamku malborskim i zamku elbląskim oraz kościoła w Nowym Mieście Lubawskim odbywały się liczne pielgrzymki ż terenów Prus.
Enkolpion z Brodnicy
Enkolpion z Brodnicy
Kopia enkolpionu z brązu
Kopia enkolpionu z brązu
ODPOWIEDZ