Wzgórze świątynne w Jerozolimie
- na starej widokówce
(zbiory B. Skazińskiego)

Źródła greckie i łacińskie:

1. Anna Komnena, Aleksjada, biografia jej ojca Aleksego Komnena - podstawowe źródło greckie o epoce I krucjaty. Pisała je u schyłku życia, ale dokumenty zbierała długo przedtem w czasach kiedy aktywnie uczestniczyła w życiu politycznym, miała dostęp do dokumentów, raportów i listów oficjalnych, cieszyła się zaufaniem ojca, była kobietą wykształconą. Wadami tej biografii są błędy w chronologii, celowe pomijanie pewnych faktów niekorzystnych dla opinani o jej ojcu i ludziach mu przychylnych, dawała czasami upust swoim uprzedzeniom religijnym. Jedna te błędy można łatwo wyrugować porównując z innym źródłami. Aleksjada jest najcenniejszym źródłem greckim o czasach I krucjaty. Istnieje tłumaczenie greckiego oryginału na przynajmniej dwa języki nowożytne angielski i polski - tłumaczenie na polski O. Jurewicz, Aleksjada, Wrocław 1969-72
2. Historia Francorum qui ceperunt Jerusalem, Rajmund d’’Aguilers - był w orszaku biskupa Ademara, kapelan Rajmunda z Tuluzy. Kronika zaczyna się Oblężeniem Antiochii i kończy się w 1099 roku, koncentruje się na historii wyprawy hrabiego Tuluzy. Krytyczny również wobec swego zwierzchnika, wrogi Grekom, jednak dobrze poinformowany i rzetelny w miarę swoich możliwości. Jego praca jest przesadnie dewaluowana z powodu roli jaką odegrał w historii ze świętą włócznią.
3. Gesta Francorum Iherusalem peregrinantium, Fulcher de Chartres, pisane w latach 1101, 1106 i 1124-27. Fulcher był uczestnikiem synodu w Clermont a potem wyruszył na Wschód w orszaku Stefana z Blois. W 1097 został kapelanem Baldwina z Boulogne. Wykształcony i najrzetelniejszy ze wszystkich kronikarzy łacińskich. W całości opierali się na nim pisząc o pierwszej krucjacie: Wilhelm z Malmesbury, Ryszard z Poitiers i Sicard z Cremony.
4. Gesta Francorum et aliorum Hierosolimitorum, autor anonimowy, prawdopodobnie jest to dziennik prostego żołnierza stronnika Boemunda z Antiochii, najpewniej ze świty Tankreda. Boemund kazał ten tekst upiększyć wedle swojego uznania tak aby stanowił jego apologię. Kolportował go szeroko we Francji w 1106 roku. Stała się ona jedynym źródłem dla takich autorów jak:
   
   • ksiądz imieniem Tudebod z Poitou, także uczestnik opisywanych wydarzeń, który dodał do niej swoje własne reminiscencje;
     
   • Historia belli sacri autorstwa pewnego mnicha z Monte Cassino, który dodał do pierwotnej kroniki fragmenty zaczerpniete z Radulfa z Caen, legendy i popularne przekazy
     
   • Wersja Wiberta z Noget
     
   • Wersja Balderyka z Bourgueil, biskupa Dol
     
   • Przeróbka Roberta z Reims - anonimowy autor Expediotio contra Turcos inspirował się nią a na nim opierali się pisząc rozdziały o krucjatach Hugon z Fleury i Henryk z Huntington.
5. Trzech ważnych dziejopisów I krucjaty nie brało w niej udziału:
   
   1. Ekkehard opat Aury przybył do Palestyny w 1101 roku z krzyżowcami niemieckimi. Około 1115 roku napisał Hierosolymita , które zawiera informacje zebrane od uczestników krucjaty, własne refleksje i fragmenty wcześniej wymienionych kronik.
      
   2. Radulf z Caen - przybył do Syrii w 1108 roku i przyłączył się do świty Tankreda. Po jego śmierci, około 1113 napisał, Gesta Tancredi Siciliae regis in expeditione Herosolymitana zawierające trochę nieznanych informacji o Tankredzie i kompilacje znanych wcześniej kronik
      
   3. Albert z Akwizgranu, który nigdy nie był na Wschodzie napisał około 1130 roku najpełniejszą współczesną historię I krucjaty: Liber christianae expeditionis pro ereptione, emundationeet restitutione Sanctae Herosolymitanae Eccesiae. Jest to kompilacja legend i relacji naocznych świadków zapisanych bezkrytycznie i bez informacji o źródłach, ale do połowy XIX wieku uważana za najbardziej autorytatywne dzieło w tym temacie. Po ostrej krytyce przeprowadzonej przez H. Von Sybela lekceważono przesadnie to źródło. Zawiera ono wiarygodny opis marszu krucjaty Piotra Pustelnika na Wschód, marszu Godfryda do Konstantynopola a potem przez Anatolię. Szczegóły musiały pochodzić od naocznych świadków.
6. Wilhelm z Tyru, największy z historyków krucjatowych napisał Historia rerum in partibus transmarinis gestarum 70 lat po pierwszej krucjacie. Fragment opisujący dzieje od chwili dotarcia krzyżowców do Palestyny oparty jest niemal wyłącznie na kronice Alberta z Akwizgranu. Fragment dotyczący okresu po zdobyciu Jerozolimy jest niewątpliwie oparty na dokumentach i tradycji królestwa. Jego kronika ma jednak podstawowe znaczenie dopiero dla okresu po wstąpieniu na tron Baldwina I.
7. Caffaro, genueńczyk, który przybył do Palestyny w 1100 napisał Roczniki Genueńskie obejmujące lata od 1100 do 1163 oraz dzieło De liberatone civitatum Orientis. Jegp prace są rzetelne i trzeźwe, choć pełne patriotyzmu.
8. Listy pisane przez i do papieży Urbana II i Paschalisa II
9. Orędzia duchowieństwa pisane na Wschodzie
10. Dwa raporty dowódców krucjaty
11. Trzy Listy Stefana z Blois do żony wysłane: pierwszy po przybyciu do Konstantynopola, drugi z obozu pod Nikeą a trzeci z obozu pod Antiochią. Bardzo cenne bo szalenie osobiste.
12. Dwa listy Anzelma, biskupa Ribemont, wysłane z obozu pod Antiochią.
13. Dekrety papieskie zawierające reguły krucjaty.
14. Dokumenty zachowane w archiwach Genui i Wenecji.

Źródła arabskie:

1. Abu Jala Ibn al.-Kalanisi z Damaszku napisał w latach 1140-60 historię swego miasta zatytułowaną Zajl Tarich Dimaszk (Kontynuacja historii Damaszku). Całe życie był urzędnikiem cywilnego trybunału damasceńskiego, z czasem został zwierzchnikiem tej instytucji, więc był człowiekiem dobrze poinformowanym.
2. Ibn al.-Asir z Mosulu napisał w XIII wieku Kitab al.-kamil fi at-tarich (Doskonałą księgę historii) w oparciu o wcześniejsze źródła. Jest to dzieło krytyczne i bardzo rzetelne, a autor jest autorytetem najwyższej rangi.
3. Kamal ad-Din Ibn al.-Adim z Aleppa napisał swoją kronikę i Encyklopedię 50 lat później, ale podawał rzetelnie wcześniejsze źródła z jakich korzystał.
4. Fragmenty zaginionych kronik: Hamdana Ibn Abd ar-Rahima z Marasy opisujacej najazd frankijski, Ibn Zurajka z Ma’arrat an Numan opisującą historię swoich czasów oraz Al-Azimi z Aleppa opisującej wydarzenia w Syrii w czasach pierwszej krucjaty.

Źródła ormiańskie:

1. Kronika Mateusza z Edessy - jedyne ale bezcenne źródła obejmujące okres pierwszej krucjaty, dziejami Syrii od 912 do 1136. Był on człowiekiem naiwnym i nienawidził Greków i nniechętny był też swoim rodakom. Wiele informacji zaczerpnął niewątpliwie od prostych żołnierzy frankijskich. Doskonale znał za to wydarzenia w swoim mieście.

Źródła syryjskie:

1. Kronika Michała Syryjczyka, jakobickiego patriarchy Antiochii on 1166 do 1199. Korzystał on z wcześniejszych źródeł syryjskich a także arabskich. Najcenniejsze informacje w niej zawarte dotyczą jednak dopiero czasów jemu współczesnych.

Jedynym wydanym do naszych czasów zbiorem materiałów źródłowych dotyczących pierwszej krucjaty jest wielki Receuil des Historiens des croisades wydany w Paryżu w 1844 roku. Zawiera on teksty łacińskie, starofrancuskie, arabskie, greckie i armeńskie z przekładami na francuski dzieł autorów wschodnich i greckich.

 

Agnieszka STAF
Na podstawie: Steven RUNCIMAN, Dzieje wypraw krzyżowych,
PIW Warszawa 1987